«Էլեկտրոստանդարտ» ԳՀԻ-ի լաբորատորիայի վարիչի պաշտոնում էր աշխատում տաղանդավոր կոնստրուկտոր Ռուբեն Հայկի Հովսեփյանը, որ պատմել է հետևյալը. -1945 թվականի ամռան մի գեղեցիկ օր հայրս՝ գնդապետ Հայկ Հովսեփյանը, ոգևորված տուն եկավ. «Վաղը գնում ենք Կարս, ինձ նշանակել են Կարսի զինվորական պարետ»:

Մհերը գոցեց քարայրի ապառաժ դուռը և որդան կարմիր կտուցով զինավառ Լաո-աղավնին աջ ուսին, Կարմրաշեկ խոյն էլ առաջն արած քայլեց դեպի Երկիր։ Այս շղթայակործան Երկրում, Հայքի հյուսիսում, գարին, խնդրեմ, ընկույզի չափ էր, ծիրանի փողից էլ սրբազնակոչ մարտակոչեր էին հնչում։

Ռուսական կողմնորոշում ունենալը կարևոր քաղաքական գիծ է եղել հայերի մեծ մասի համար. այդպես էր Հայաստանում, այդպես էր Ղարաբաղում, այդպես էր նույնիսկ սփյուռքում: Ռուսաստանի նման դաշնակից ու գործընկեր ունենալը միանշանակորեն դիտարկվել է որպես կարևոր պայման՝ թշնամի հարևանների պայմաններում հայ ժողովրդի անվտանգությունը ապահովելու տեսակետից:

Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետի նախկին ուսանող Նժդեհը, որ 1904 թվականին ալմա-մաթերից հեռացել էր Թուրքիայի դեմ ուղղված ազգային ազատագրական պայքարին մասնակցելու համար, Երկրորդ հայրենական մեծ պատերազմը (դուք տեղյա՞կ եք, որ այսպիսի բան էլ կա, Զաբելին) սկսվելուն պես Թիֆլիսում կամավոր զինվորագրվում է Ռուսական բանակին։

Հնամենի հայօջախներից մեկը Անկյուրիան է` ներկայիս Անկարան, և ես չունեմ ճշգրիտ պատասխան առ այն, թե Կ. Պոլիսը օսմանների գրավելուց հետո Անկյուրիայի հայերն ինչու գաղթեցին նորաստեղծ պետության մայրաքաղաք: Ենթադրում եմ, որ հիմնական պատճառը առևտրի և արհեստների ոլորտում թուրքերի տրամադրած խրախույսն էր:

Որպես աքսիոմ պետք է ընդունել այն իրողությունը, որ դարերի ընթացքում մարդն իր էությամբ, իր կերպարով, իր ներքին աշխարհով երբեք չի փոխվել՝ անկախ նրանից, թե հասարակական-տնտեսական որ՝ ճի՞շտ, թե՞ սխալ ֆորմացիայի միջավայրում է ապրել ու աշխատել:

Ներկայումս Մերձավոր Արևելքում քաղաքական գործընթացները զարգանում են սրընթաց արագությամբ՝ ստեղծելով անկայունության և խառնակության անցանկալի մթնոլորտ: Աշխարհաքաղաքական օրինաչափություններն ընթանում են հստակ և որոշակի սցենարներով՝ շոշափելով ամբողջական ժողովուրդների և պետությունների կենսական շահերն ու ճակատագիրը:

Աստվածաշնչի ամենաառեղծվածային ու կարևոր երևույթներից մեկը կարող է շուտով գտնել իր բացատրությունը:

Ավելի լավ չէ՞ր լինի, որ ինքը՝ Скачко-ն, Ստալինը, պավլովիչները, ռադեկները, զինովևները, միլլերները և նրանց հայ աշակերտները նույնպես ղեկավարվեին Լենինի պատվիրաններով ու սկզբունքներով, թե ռևոլյուցիոն ֆրազը չէ կարևոր, այլ կատարած կոնկրետ գործը, թե ֆրազների հետևում պիտի տեսնել, թե ինչ կոնկրետ գործ է կատարվում և ըստ այնմ դատել մարդկանց, քաղաքական պարտիաների և կառավարությունների մասին, թե պատերազմը նախորդ տարիներին վարած քաղաքականության շարունակությունն է՝ ռազմական միջոցներով և այլն:

Մեր ժողովուրդը տարբեր երկրներում ունեցել է մի քանի հայաքաղաքներ` արմենոպոլիսներ, այսինքն՝ բնակավայրեր, որոնք հիմնել են հայերը և որոնք եղել են զուտ հայաբնակ: